Zeus Kültü

Pergamon tanrıları ve kültleri hakkında bizi aydınlatan kaynakların

başında çok zengin çeşitliliğe ve içeriğe sahip olan yazıtlar gelmektedir. Aynı

zamanda 1865 yılından itibaren yapılan kazılar ile kente ait sikkeler de başvuru

kaynaklarımız arasında önemli bir yere sahiptir. Söz konusu zengin çeşitlilik ve

içerikli yazıtlar, kazı raporları ve sikkelerden yararlanarak kentin dinsel

yaşamını anlatırken konu bütünlüğü açısından tanrıları tek tek ele alıp

incelemeyi uygun gördük. Buna göre en önemli yeri şüphesiz Pergamon

kentinin baş tanrıçası Athena hariç farklı epithetler altında tapınım gören

tanrıların başında Zeus gelmektedir.

      Pergamon’da farklı epithetlere sahip olan Tanrı Zeus’un kültünden söz

edebilmemiz için bazı unsurların da mevcut olması gerekir. Bunlardan biri

sunak veya altar diğeri o bölgede kendisine inanılan tanrının yine aynı tanrıya

ait tapınakta kişileşmesi anlamına gelen bir kült heykeli ve elbette bu heykelin

konduğu tanrı evinin yani bir tapınağın bulunması gerekmektedir.

 Pergamon sanatının şahaseri ve dünyanın yedi harikasından biri sayılan

Zeus Sunağı (Res. V), 1871 yılında arkeolog Carl Humann tarafından yapılan

kazılar sırasında bulunmuş ve önemli bölümleri kazılarla ortaya çıkarılmıştır.¹

Pergamon sanatının bu ünlü başyapıtı konusundaki araştırma alanında örneğin

ne inşaat sahibi ne tarihi ne de yapının hangi nedenle yapıldığı ya da amacının

ne olduğu konuları da dâhil olmak üzere üzerinde tartışılmayan hiçbir şey

yoktur.

 Söz konusu yapının inşasına İ.Ö. 180 yıllarında II. Eumenes’in

yönetiminde Attalosların egemenliğini kesin olarak sağlayan Apameia

Barışı’ndan sonra başlanmış olduğuna dair sağlam bir görüş varken 1994

yılında sunak temelinde yapılan kazılar sonucunda bulunan birkaç keramik

parçasına dayanılarak daha geç bir tarih olan Galat Savaşı sonrasına da

tarihlendirilmek istenmiştir.² Ancak, sunak arşitravında bulunan adak

yazıtındaki³ iki kırık parçanın tanıklığında söz konusu sunağın inşaat tarihi

olarak İ.Ö. 197 sonrası işaret edilmektedir. Bir tanesi ‘αγαθ[α]’ (agahta)

karşılığında sunağın yapıldığı, kazanılmış başarı ve yararlılıklar manasına gelen

kelimenin bir kısmını içermektedir. Diğeri daha harap olan ve üzerinde sadece

‘βασιλ$σσ[α]’ (basilissa) kelimesinin okunabildiği bir kırık parçadır. Bu ancak ilk Attalos kraliçesi olan Apollonis olabilir. Ancak, Apollonis burada I. Attalos

ile beraber adak yapan biri olarak söz edilmemiştir.⁴

 Sunağın hangi nedenle yapıldığı konusunda da farklı iki görüş vardır.

İlk görüşe göre I. Attalos, Aphrodite Tapınağı önlerinde Galatlara karşı

kazandığı zaferin anısına Zeus Sunağı’nı inşa ettirmiştir. İkinci görüş ise

sunağın İ.Ö. 170 yıllarında II. Eumenes tarafından Delphoi’da uğramış olduğu

suikastten kurtulması onuruna tanrılara bir teşekkür anıtı olarak inşa ettirilmiş

olduğudur. Eğer Tanrı ve Gigantlar frizindeki (Sunak Levha1–17) esas gruba

bakarak karar vermek mümkünse sunak, Athena ve Zeus’a adanmıştır.⁵ Ancak

bu projenin ne kadar zaman aldığını ve neden bazı bölümlerinin bitirilmediğini

bilmesek de anıtın tamamlanamamasının en bariz dış sebebinin hanedanlığın

İ.Ö. 133 yılında sona ermesidir diyebiliriz.

      Sunağın yapılışı Athena Kutsal Alanı’nın kökten yenilenmesi işlemi ile

sıkı bir bağlantı içindeydi.⁶  Hatta sunak muhtemelen Kral Eumenes’in zafer

getiren kent tanrıçasına sunduğu esas adaktı. Ancak bina o denli muazzam

ölçülere sahipti ki onu tanrıçanın kutsal alanına yerleştirmek imkânsızdı.⁷

Zeus Sunağı (Res. V. ve VI) dışa çıkık iki kanatlı kütlevi bir podyum üzerine

yerleştirilen anıtsal bir platformdan oluşmaktadır. İki kanat arasına yerleştirilen

büyük bir merdiven de kapalı bir avluya açılmıştır. Asıl kurbanların kesildiği

altar da bu kapalı avlunun içinde yer alırdı. Sunak, Arkaik dönemden itibaren

Ionia’daki örneklerden bilinen bir kurban sunağı şeklindeydi ama boyutlar o

kadar büyütülmüştü ki artık bir tapınağa bağlılığı anlaşılamayacak kadar kendi

ağırlığı olan bir yapı oluşmuştu.⁸ Podyumun dış kısmı bir yerde sunağın

yapılmasına neden olan ana sebep ve anıta boydan boya hâkim olan en büyük

ve en detaylı parçası olan Tanrılar ile Gigantlar’ın savaşını gösteren

(Gigantomakhia) friz ile bezenmişti.122 İ.Ö. 490–480 yıllarında Helenlerin

Perslere karşı kazandığı özgürlük savaşına benzetilen Tanrıların Gigantlar ile

olan efsanevi savaşı, Zeus Sunağı’nın frizlerine aynen Atina Akropolisi’nin

güney duvarında tasvir edildiği gibi Helenlerin barbarlarla özellikle de haraç

isteyen ve soygun yapan Galatlara karşı kazandığı zaferin anısını ebedileştirmek

üzere tanrılara adanmıştır.⁹ Sunağın bu büyük firizi 2.30m yüksekliğinde ve

110m uzunluğunda, farklı enlerde–70-100cm- kesilen 30 yan ve toplam 120

dar panodan oluşmaktaydı. Panolar 30cm’i kabartmalar için kullanılan 50cm’lik

derinlikte bloklar şeklindeydi. Friz orijinal olarak toplam 100 figürden ve çeşitli

hayvanlardan oluşmaktaydı. Panolar farklı enlerde yapılarak her panoya bir

figür düşecek şekilde planlanmıştı.¹⁰

Söz konusu frizde yer alan savaş olayı belli bir efsaneden

Kaynaklanmamakta¹¹ ama herhalde tasarım ağırlıklı olarak Hesiodos’un

Theogonia (Θεογον$α) adlı şiirsel eposuna dayandırılmış görünmektedir.¹² Buna

göre en genç tanrı soyu olan Hellen tanrıları sülalesinin kralı, kalabalık

Olympik refakatçıları ile Zeus’a karşı genellikle yılan bıcaklı ejderhalar olarak

yaşamlarını sürdüren Gigantlar savaşıyorlardı. Zeus ve tanrılarını iktidardan

uzaklaştırmak için ayağa kalkmışlar, Zeus ve Athena önderliğinde olanlara

yenilmişlerdi. Çünkü Pergamon’un Ana Tanrıçası ile bütün tanrıların başı olan

babası, her ikisi de karanlığın güçlerine karşı en ön saflarda duran savaşçılardı.

      Friz dörtkenara ve farklı tanrı tiplerine göre bölünmüştü. Tanrılar katı

bir soy ağacına göre değil en bilinen ilişkilerine göre (aile fertlerine veya

beraber ortak harekette bulundukları kişilerle) sıralanmışlardır. Yani çok katı bir

şekilde sürdürülmeyen bu tematik düzenleme öyle yapılmıştı ki baş tanrılar

frizin doğu tarafında diğerleri ise kişiliklerinin ilk önce ait olduğu yönlerde

savaşıyorlardı.¹³

      Sunağın ana cephesi olan doğu tarafı (Sunak Levha–7–10) güneşin

doğuş istikametine, rahibin kurbanın yanındayken baktığı tarafı doğru

düzenlenmişti. Orada savaş halinde bir arada bulunanlar: Zeus, Athena, Nike,

Ares daha sonra tek ölümlü olarak Herakles vardı. Çünkü efsaneye göre,

Gigantlar tanrılar tarafından ancak bir ölümlünün yardımıyla yenilebileceklerdi.

Burada ve geriye kalan diğer frizlerde tanrılar, kısmen frizlerin köşelerini dönen

akrabalık ilişkilerine göre dağılmışlardı. Örneğin Leto, çocukları olan Artemis

ile Apollon’un arasında durmakta, birbirinden çok farklı eşler olan Ares ve

Aphrodite, doğu ve kuzey frizlerinin birleştikleri köşede, sırt sırta vermiş

şekilde hem birbirlerine bağlı hem de ayrı olarak savaşmaktaydılar.¹⁴

      Güney tarafta (Sunak Levha–4–6) gün yönünde Güneş Tanrısı Helios

savaşmakta, kız kardeşi şafak kızılı Eos at üzerinde onun önünde gitmektedir.

Ay Tanrısı Selene, Helios’u izliyordu. Kuzey taraf (Sunak Levha–11–15) gölge

tarafıydı. Burada ortada Gece Tanrıçası Nyx savaşıyordu, çevresinde kendisine

akraba olan figürler yer alıyordu. Bunlar: Kavga Tanrıçası Eris, Kader dağıtan

Moira’lar ve benzeri ürkütücü güçlerdi. Batı taraf (Sunak Levha–16–17) denize

yönelikti. Burada kuzeyden köşeyi dönüp gelen deniz tanrıları vardı. Bunlar da

Poseidon ve Amphitrite, Nereus ve Doris, Okeanos ve Tethys’idiler.

 Yukarıda verilmeye çalışılan bu tema prensibini frizin bütününde

izlemek mümkün değildir. Kesin bir tematik düzen yokmuş gibi görünmektedir.

Aynı şekilde tanrı soylarının sadece Hesiodos seceresine göre düzenlenmesine

de pek uyulmamış gibidir. Ancak şunu söyleyebiliriz ki Pergamon Kral

söz konusu Tanrılar ile Gigantlar arasındaki savaş sonucunda kazanılan

zaferde en büyük rolü üstlenmiş olan, Kahraman Herakles’dir.¹⁵ O, Pergamon

kentinin kurucusu Telephos’un babası olması nedeniyle kendi hanedanlarının

kurucu atasıdır. Bu nedenle onun hikâyesinin de sunak binasının üst katında

daha ufak rölyef frizinde anlatılması tamamen uygundur. Sunağın avlu

duvarlarındaki friz, esas kurban adak sunağını çevrelemekteydi. Yaklaşık 390

resimle Telephos¹⁶  efsanesi sürekli bir friz biçimindeydi.¹⁷ Efsane resimli iki

kronik halinde anlatılmıştır: Efsane Peloponnes’teki Tegea kralı Aleos’a

oğullarının, kızı Auge’nin doğuracağı kişi tarafından öldürüleceğini bildiren bir

kehanet ulaştığını anlatmaktadır. Kral bunun üzerine Auge’yi bekâret yemini

etmesinin şart olduğu bir Athena Rahibesi yapmıştır. Gezileri sırasında

Tegea’ya gelen Herakles ile buna rağmen bir aşk ilişkisi başlamış ve bundan

oğlu Telephos meydana gelmişti. Auge korkular içinde kalıp çocuğunu terk

etmişti. Kendisi hatasından dolayı cezalandırılıp bir sal üzerinde denize

bırakıldı. Mysia’da Kral Teuthras’ın ülkesinde kıyıya vuran Auge’yi kral evlat

edindi. Küçük Telephos, babası Herakles tarafından vahşi doğada bulunmuş ve

efsaneye göre bir dişi geyik tarafından emzirilmiş ve büyütülmüştü. Telephos

frizindeki betimlemede dişi geyiğin yerini bir dişi aslan almıştı. Bu belki de

tarihi sebeble icat edilen Roma karşıtı bir sembolleştirme ile ilgiliydi (Roma’nın

dişi kurdu / Pergamon’un dişi aslanı).

 Telephos, kehanetin gerektirdiği zorunluluğa uyarak daha sonra

Auge’nin erkek kardeşlerini öldürdü. Yaptığının cezasını çekmek için denizi

aşıp Mysia’ya vardı ve o da Kral Teuthras’a geldi. Kral, eğer kendisine düşman

olan Idias’a karşı yardımcı olursa, ona kızı Auge’yi vermeyi vaat etti. Bu

gerçekleşti ancak bir ejdarha araya girerek Telephos’un annesi Auge ile karı

koca olmalarını önledi.

 Frizin ikinci yarısında, Akhaialıların Troia’ya doğru giderken ilk önce

nasıl yanlışlıkla Myisa’ya geldikleri ve bu arada bölgenin kralı olmuş bulunan

Telephos ile nasıl savaşmaya başladıkları anlatılmaktadır. Telephos, Akhilleus

tarafından yaralanmıştı ve kehanete göre, ancak bu kişi kendisini

iyileştirebilecekti. Bu sonunda Telephos’un Akhilleus’a ve Yunanlılara şantaj

yapmak için Kral Agamemnon’un bir oğlunu kaçırdığı Yunanistan’da

gerçekleşti. Akhilleus’un mızrağının ucundan alınan biraz pas ile yapılan

tedaviden sonra barışma yer aldı. Telephos geriye döndükten sonra Pergamon’u

kurdu ve kentin kültlerini vakfetti.¹⁸

 Kısaca Telephos frizi Attalos egemenliğindeki Pergamon’un

kahramansal mitolojik kökenlerini ve onun saygı değer Troia geleneği ile olan

ilişkisini konu almaktadır. Diğer hanedanlar gibi Attaloslar da kahraman atalara

ihtiyaç duymuşlardır. Telephos buna çok güzel bir örnektir. Çünkü Telephos,

Arkadialı Herakles’in oğlu olduğundan gerkçek bir Hellen idi ve Pergamon

bölgesinin kralı olmuştu. Aynı zamanda saygın Troia hikâyesi ile de ilgisi vardı.

 Başta epigrafik belgeler olmak üzere somut kaynaklara dayanarak Tanrı

Zeus’a tıpkı tanrıça Athena’da olduğu gibi epithetsiz olarak da tapınılmıştır.¹⁹

Ancak, şunu söylemekte fayda vardır: Pergamon kentinde Zeus, Athena hariç

farklı epithetler altında tapım gören tanrıların başında gelmektedir.

 Yazıtlarda adı açıkça geçen Tanrı Zeus’a araştırma konumuzun sınrılı

zaman dilimi içinde dört isim altında tapınıldığı belirlenmiştir: Zeus Soter

(Σωτρ), Zeus Sabazios (Σαβ ζιος), Zeus Keraunios (Κερανιος) ve Zeus

Tropaios (Τροπα ος).

Kaynakça;

¹ Smith 2002, s.161; Radt 2002, s.167 ve 307–312.

² Smith 2002, s.162; krş. Radt 2002, s.167vd.

³ Ins.v.Perg.69.

⁴ Smith 2002, s.162, res.no.194.

⁵ Radt 2002, s.168.

⁶ Radt 2002, s.157; ayrıca bkz. s.77–81.

⁷ II. Eumenes ve halefi II. Attalos dönemlerinde Pergamon’un yeniden yapılanması

için bkz. Radt 2002, s.77–81; Zeus Sunağı için bkz. s. 168vd.

⁸ Sunak planı için bkz. Radt 2002, s.168vd.

⁹ Gigantlar için bkz. Grimal 1997, s.212–214.

¹⁰ Paus. I. 25.2; Ins.v.Perg.23; bu konudaki yorumlar için bkz. Hansen 1972, s.38.

¹¹ Smith 2002, s.163; Alt.v.Perg.III.2.

¹² Sunağın kabartmaları için bu konunun seçilmesinde II. Ptolemaios Philadelphos’un

saray ozanı Kallimakhos’un ‘Delos’a İlahi’ (Hymnos eis Delon [+Υµνος ε-ς ∆Qλον]) adlı

eserinden de ilham alınmış olabilir; bkz. Agnelli, S…et al. 1991, s.63.

¹³ Bkz. Hesiod. “Theogonia” 1977, s.105–140; krş. Smith 2002, s.167–186.

¹⁴ Bu konuda arkeolog Carl Humann’ın kazı sırasında 1879 yılında kendi eliyle yaptığı

sunağın büyük frizinde yer alan rölyeflere ait çizimleri örneklendirilmede tarafımızdan

çalışmamızın ekler bölümünde kullanılmıştır.

¹⁵ Smith 2002, s.162–168; Radt 2002, s.167–172; Bayatlı 1991a, s.16–31.

¹⁶ Bkz. Grimal 1997, s.251–281.

¹⁷ Bkz. Grimal 1997, s.771–773.

¹⁸ Radt 2002, s.172vd.

¹⁹ Radt 2002, s.175–176.